Karlıova ilçesine 3 kilometre uzaklıkta bulunan 270 haneli bin 1440 nüfuslu Toklular köyünde bulunan tarihi kilise, define avcıları tarafından tahrip edildi.
Tarihte Ermeni yerleşkesi olduğu ve eski isminin Togulkıran olduğunu söyleyen köy Muhtarı Fesih Kışlakçı, “Köyümüzde birçok tarihi kalıntıya rastlayabiliyorduk ve köylüler tarafından bu kalıntılar tahrip edildi. Geçmişten beri köyümüz defineciler tarafından defalarca tahrip edildi. Ermeniler kaç kez köyümüze geldi ve bu kilisenin adının Agos Kilisesi olduğunu ifade ettiler.” dedi.
Köylülerden Abdurrahman Yılmaz ise, kilise bölgesinde yapılan evlerin temellerinde birçok tarihi kalıntıya denk geldiklerini ifade ederek, “Özellikle bu kilise bölgesinde birçok heykel ve üzerinde resim ve işaretlerin bulunduğu taşlar vardı. Köylülerimiz bunların ne anlama geldiği bilmiyorlardı. Fakat sık sık buraya tanımadığımız insanlar geliyor ve gece olduktan sonra kilise bölgesinde kazı yaptıklarını gün ağarınca görüyorduk.” dedi.
Çocukların oyun alanı olduğunu sözlerine ekleyen Yılmaz, bu kilisenin devlet tarafından koruma altına alınması gerektiğini sözlerine ekledi. Köyde bulunan yaşlılardan bazıları ise kilisenin Ermenilerden kaldığını ve bu kilisenin 800 yıllık bir geçmişinin olduğunu köye gelen Ermenilerden öğrendiklerini söylediler.
Karlıova Toklular doğumlu tarih araştırmacısı ve Derin Tarih Dergisi Yayın Kurulu Yazarı olan Mahmut Akyürekli de, “Toklular Köyü Osmanlı döneminde Hamidiye Alayları Kurulurken Göynük Nahiye Merkezi olarak idari merkezdi. Köydeki kalıntılar köyün tarihini Romalılara kadar götürüyor. Kilise kalıntısı ise bin yılık Ermeni yerleşiminin işareti, tabi kesin değerlendirme arkeolojik kazılara yapıldıktan sonra ortaya çıkacaktır.” dedi.
Köyün kuzeyindeki Harman yerlerinde Roma dönemine ait hamam kalıntıları olduğunu ifade eden Akyürekli, köydeki Ermeni Kilisesinin ise, üstündeki künye taşının kaybolmasına rağmen yapının mimari özelliği ve kullanılan inşaat harcından hareketle 700 ile 1000 yıl arasında tarihi olabileceğini söyledi.
Akyürekli Ermeni tehcirinde köydeki Ermenilerin halk tarafında korunduğunu ve Suriye'ye kadar güvenlik içinde yolculuk ettiklerini daha sonra Fransa ve özellikle de Kanada Toronto'ya yerleşmiş Avakyan ailesinden bildiklerini söyledi. 1966 yılında Nerses Avakyan'ın köylerini ziyaret ettiğini dile getiren Akyürekli, “Kirkorun torunu olan Nersesin hafızası o dönemde çok canlıydı her şeyi detayı ile hatırlıyordu. Uzun yıllar bizle mektuplaştılar. Ancak daha sonra vefat etmiş olmalı ki bir daha köye gelmedi, haberde alamadık.” dedi. (İLKHA)