BİNGÖL - Bingöl Üniversitesi tarafından düzenlenen "II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumda" Zazaca ve Türkçe bir sunum yapan Doğruhaber Gazetesi yazarlarından İbrahim Dağılma, Zazaların İslami yaşamı ve geleneklerini anlattı.
 

İslam'ın Hz Ömer'den buyana Zazaların yaşadığı yerlere hakim olduğunu belirten Dağılma, "O zamandan bu zamana Zaza topluluk, kabileler kendi Müslümanlıkları üzerinde durmuşlardır. Onlar İslam'ın dediği ile kalkıp otururlar. Her ne kadar bazı işlerde böyle olmasa da işlerinin çoğu bu (İslam) üzeredir" dedi.
 

Müslümanlığın, Zazalar için tatlı bir su gibi olduğunu ifade eden Dağılma konuşmasını şöyle sürdürdü:
 

"Onların bir sorunu olsa hemen derler ki: "Biz şeriata gidiyoruz!" Bu sebeple molla ve seydalar Allah dini için sevilmektedir. Tarih boyunca Zaza toplumu üzerinde çokça oyunlar oynanmış, Zazalar çok mazlumiyet yaşamış ve çile çekmiş, zulüm ve hakaret görmüşlerdir. Buna rağmen Zazalar, İslam dini üzere ayakta kalmışlardır. Gerçi bazı eylem, gidiş ve sözlerimiz İslam'dan uzaktır. Cahillik, bid'at ve hurafeler Zazalar arasında vardır. Yine de insanımızın hareket tarzı her zaman hak üzere olmuştur.
 

Kadın-erkek, genç-ihtiyar... Yüce Allah(c.c), Zazalar için her şeydir. Onlar, ne zaman yürekten" Allah!" deseler akan sular durur. Zazalar, bilir ki Allah(c.c) her şeyi yaratandır. Rahman ve Rahim'dir. Kendi büyüklüğünü yaratıkları üzerinde (sanatlıca) gösterir. Zazalar, işlerini İslam ve şurayla görürler. Her sorunun çözümü şeriat ve cemaattir, onların yanında. Yine de bazı sorunlar (ın çözümü için) Hükümete ulaşılır. Zaza milleti arasında din asırlardır toplumsal bir birliktelik olarak yerini almıştır. Mollalar, dini her zaman muhafaza etmişler, medreseler çoğalmış, ilim talipleri artmıştır. Zaza topraklarındaki medreselerde Şafii fıkhı okutulmakta ve Şafii fıkhı yaygındır. Kur'an-ı Kerim dersi, Peygamber kıssaları, alim ve velilerin kişilikleri, fıkıh, ibadetler nasıl yapılır, hadis... öğretilir. Küçük çocuklar, ilk eğitimlerini evde alırlar. Her evde Kur'an-ı Kerim bulunmaktadır. Halk, medrese alimlerini diyanet görevlilerinden önde tutar. Toplumsal işler de (daha çok) medrese alimlerine kulak verirler.
 

Zaza toplumu için " Allah bize yeter, O (c.c) ne güzel bir vekildir!" ayet-i celilesi bir ışıktır. Kadere iman güçlüdür. Bu sebeple tevekkül noktasında kalpleri sağlamdır. Köylerde bağ, bahçe ve toprak işleri birlikte yapılır. Çayır, buğday, arpa... Beraber biçilir. İnsanlar birbirini tutar. Aralarında birlik vardır. Fakir ve yetimlere el uzatırlar. İlk önce onların işlerini yaparlar. Öyle ki şu ayet onlar için (yürekleri serinleten) bir gölgedir: " İyilik ve takva üzere yardımlaşın!"
 

Zazalar arasında akrabalık, yakınlık (ilişkileri) kuvvetlidir. Sıla-i rahim gözetilir. Gece, gündüz, bahar, sonbahar bayram, ölüm, evlilik, hastalık ve zorluklarda gidiş geliş, sorma ve yardımlaşma çoğalır. Akraba ve komşu arasında fark gözetilmez. Öyle ki, komşuyu sevgi ve yardımda (akrabadan) bir adım önde tutarlar. Komşuluk hakkını bilirler.
 

Namaza, oruç, zekat... Terk etmezler. Namaz, hayattır, kimse namazını bir vakit dahi kaçırmaz. Eğer namaz, kaçırılmışsa bu ona göre ölüm gibidir. Ramazan ayında çocuktan büyüğe kadar herkes oruç tutar. (Genellikle) kimse orucunu yemez. Sadaka, bela ve musibetin defi olarak algılanır. Ne zaman ki birinin çocuğu olsa, yeni bir eşya alınsa, biri uzak bir yoldan gelmişse hemen bir sadaka dışarı atarlar. Sadaka (genellikle) ya para ya elbise ya yiyecek türünden olur. Çoğunlukla Cuma günü sadaka verilir. Şu duayı da sadaka için yaparlar: "Ey Rabbim! Bizi bela, kaza, afetlerden uzak tut ve koru!"
 

Zazalar nazarında camii Allah'ın evi olarak bilinir. Camide herkes edeple oturur. Camiler, halkın eliyle yapılır. Cami onlar için her şeydir. Orada namaz için toplanılır, işler çözümlenir, istişare edilir, sorunlar konuşulur. Camiler, temiz tutulur.
 

Haram şeylerden kendilerini uzak tutarlar. Kimse kimsenin mal ve namusuna göz dikmez. Fal, sihir... gibi şeyler necis sayılır. Nazar hakkında sağlam bir inanış vardır. Bu sebeple kendilerini nazardan sakındırırlar. (nazardan korunmak için) Ya bir sadaka verirler ya evde nazar ayeti bulundururlar. Yine de bu meselede cahilce yaklaşımlar çoktur.
 

Kadınlar, edeple kalkar otururlar, gözlerini mahrem erkeklerden uzak tutarlar, dışarı çıktıklarında Allah'ın (örtünün) emrine binaen başörtüsü ve yüz örtüsü örterler. Örtüleri ya çarşaf ya da geniş bir giysidir. Kadınlar, evin içi olarak bilinir, ev işleri onların eliyle döner, o çocuklarının annesi ve onları terbiye edendir. Süt ve ahiret kardeşliği yaygındır. Gerçi halk, kendini sütkardeşliğinden uzak tutar; çünkü kaderlerinin bu şekilde bağlanmasını istemezler. Ahiret kardeşliği ise baba, anne ve kardeşlikten önce gelir. Onlar ki birbirini seviyorlar, birbirine kıymet veriyorlar ekser aralarında ahiret kardeşliği oluştururlar.
 

Zazalar, yemin, adak, hastalık, taziye.... (gibi hususlar) üzerinde dururlar. Eğer bir çocuk doğsa, bir zorluk giderilse, hayırlı bir iş önlerine çıksa Allah(c.c)'aşükür maksadıyla adak
adarlar.

Taziye de ölü yakınlarının yanında bulunulur. Ona el uzatılır, (taziye boyunca) evinde yemek pişirmesine fırsat verilmez. Üç gün boyunca komşular her konuda ona el uzatırlar. Cenaze bekletilmez, ölü çabucak defnedilir, ölenin vasiyeti yerine getirilir. Öyle ki vasiyetin çabukluğu üzerine şu şiir söylenir:

Kefenim hazır olmuş
Suyum odur kaynamakta
Hocalar üzerime toplanmış
Oturmuş Kur'an okumakta
Azrail kapıya gelmiş
Şimdi artık fayda etmez
Dünya malı hep benim olsa
Artık kalmadı bir çare
Biz Allah'tan geldik
Biz Allah'a varacağız
 

Ölünün elbiseleri fakirlere verilir. Eğer ölen günahsız bir çocuksa bilirler ki ona kabir suali yoktur, o çocuk hemen Cennete girer. Kim kendi eliyle canına kıyarsa ona da kurtuluş yoktur. Mezar ziyareti yapılır. Mezarlığa giden önce kabir ehline selam verir, sonra kendi ölmüş yakınına Kur'an okur.
 

Ramazan ve Kurban Bayramı iple çekilir. Bayram geldiği zaman ilk iş olarak namaza gidilir. Bayram namazından sonra camii cemaati birbirini sorar. Akabinde herkes evine gider, ya evde durur misafirleri ağırlar ya da gider komşu ve akrabaları (n bayramını) sorar...
 

O adetler ki, Zaza toplumu onların üzerindedir çoğu İslam'a uygundur. Biz de (bu bahsimizde) bazı adetlerden bahsettik.

Hepiniz Allah'a emanet olunuz!

Konuşmanın Zazaca Metni
A MENDA MAR MUSLUMANTİRA (Müslümanlıktan Bize Kalan)Muslumani ina welaté ma Zazo'nıd wexté Hz. Ömer'ra biya hakım. Aye çağ ra hatta ina
çağ kom, qebla ma Zazon sey muslumanti xwu ser vınért. Pé vatış İslom werzén,
ronişén. Çenek, tayé gure ser ina nikense rına zaf guren xwu ser ina ken.
Muslumani Zazon mari sey awe şirına. Waht yew mesla yın biya, cad von: " Ma şın
şeriat." I nara, melati, seydati semed din Allah ser miyon Zazo'nıd yena heskerdış. Milleté
ma Zaza ser zaf kay vıraşt, yın zaf mazlumti di, çile ont, zulum o hekaret di. Reyna Zazé,
din islom ser pay vınert.
Labele tayé amel, gure, kal milleté ma İslom ra duri. Cahilti, bidat, hurafe muyon yınéd
ésta. Rına şiyayiş inson ma her weht reya haq sera.
Cini, mérık, con,extiyar… Ellah(c.c), Zazo'nır her çi. Weht sey zera xwu ra von
"Homa!"deronıd aw pesén! Homa, her çi vıraşt; Rahim o Rahman. Pilti xwu ser vırazyayi
xwu'd mejnon ra.
Zazé, Zafé meslon pé İslom o şura hal ken. Çare problemo şeriat, cemaat. Tay mesla
rasén hukumat.
Din mabeynına milleté Zazo'nıd pé seran sera wehtan irtibat é komelkid cayé xwu
gurewt. Malon her waht din muhafeze kerd. Medrese zeyde, talip ilim biya zed. Medresé
ard Zazo'nd fıkhé Şafii yen wendış. İn ardon'ıd mezhebé Şafii yena zonayış. Dersé
Kuron, kıssé péxambero, şiyayiş alım o evliyon, fıkıh, amel sini yen kerdış, hadis…
musnen. Tüt qışkék dersé xwu awil kiyon'ıd gen. Her kiyed Kuron est. Millet, malon
medresa malon diyanet ra ver depışana. Mesla komelkid goşdari malon medresa kena.
Şiyayışmilleté mad ayeté " Allah mar bes, O çıhol yew wekil!" çılawa. Kaderir imon zıhm.
Ayra tewekkül ser zeré yın hézına.
Dewenıd guron bahçé, bax, ard piya vırazén. Çere, genim, cew xwu piya çinen. Yew
binan tepişen. Binayte yınıd yewi esta. Dest erzen fakir o yetim. En verén kar yın vırazén.
Sanki ına ayet yınir bena versi:
" Holi o teqva ser yew binan ardım bikeré."
Aqrebati, xısımi beynati millete ma Zazo'nıd pita. Sıla-i rahim hema esta. Şew, réj, payiz,
wesar, roşan, merg, zewaj, néweşi, zoriyéd şiyayiş/ omayiş, persayiş/pédesti zedon.
Beyntari aqrebati o ciranti la nı erzen. Tewr heskerdış, des erdışıd ciron xwu yew lıng ver
depışén. Haqqé cironti zon.
Nımaj, roje, zıka… Var néverdén. Nımaj, heyato. Yew merdım yew waht nımaj
nıwyarnon. Eger nımaj yı rawyase ına yır sey merga.
Aşmé rojed tuton ra hetton pilon herkes roje xwu tepişen. Co roje xwu néwen.
Sedaqa, def e bela u musibet yena zonayış. Waht sey yew tut bıya, newé yew eşya omi
gırewtış,yew néweşi vırazya, yew rayi duri ra ome cad yew sedaqa erzen teber. Sedaqe
yın yan peré, yan cıl, yan çıké verdış. Ekser roje ine sedaqa xwu don. Ina dua semed
sedaqa ken:
" Ya Rabbi ma bela, qaza, afat ra duri depeş, bı xelisn!"
Cami benayté Zazo'nıd key Ellah yén zanayış. Zere camiyd kes bı edebi néken. Cami pe
des millet yena vıraştış. Camii her çiyé. Uca semed nımaj yen péser, guran xwu uca
halken. Uca cay şura, mesle uca yen qıseykerdış. Zere cami pak tepişeyn.
Çi herom ra xwu duri tepişeyn. Çim kes mal, namus kes ser nében. Fal, sihr.. çi ko necis.
Nazar ser inancé ko zıhm est. Ayra herkes xwu nazar ra hıfz ken. Ya yew sedaqa doni
ya ayet é nazar keyed alleqnén. İna meslad cahiltiz zafa.
Cinnek, pé edep xwu werzén, ronéşen. Çimon xwu cumerdon, ğeribon ra duri tepişeyn.
Waht vejye teber emré Ellah ser hımar u ripéş ancen xwu. Hımar yın ya çarşaf ya yew
aba hiraye. Cini, zere key yena zonayış. Key pé des cini yen çarnayış. Cini daye tuton
xwu va, yin terbiye kena.
Bırayi şit o ahret zaf. Gerçi, millet bırayi şit ra xwu kena. Né vazén caddé kısmet be
qevılné. Bırayi ahret, bawi/dayi ju bırayira vera. Ay sey ju binonra hesken, kıymet doni ju
binan ekser mabeyn xwu d bırayi u ahret vırazén.
Milleté ma Zazé, sond, adaq, néweşi, taziye ser vınena. Weht yew tut bı, yew zori fetılya,
yew guré rınd ame verni yın; semed şıkır Ellah yew heywan waadnén.
Taziyed herkes cay wayér cenazıd vınen. Des erzen yı. Néverden key xwu d çiyé werdış
péş. Hiré roj ciran yı hér gured dest erzen yı. Cınaza néyna vındertış, cad meyyit defın
ken. Vasiyeté merik an ca. Leziyé vasiyet ser ına kelom yena vatış:
Kefen mı biya hazir
Ave mı ha giréyena
Melay he seri mı ver
Ronişt Kuron wıneyn
Azrail omay fék ber
Hini cara qet né şin
Mal dünya aya mıv
Né mend yew çaré
Ma Ellah ra ome
Ma he şin reyna Ellah
Kinç meyyit doni feqiron. Weht ze tut sebi merd, zan cir sual qebr çin. O tut cad şın
cennet. Kam pé des xwu con xwu gırewt yir xelasi çina. Ziyaret mezelo yen kerdış. Kom
şı mezel avil sılom doni meyyitan. Bad uca ra merg xwu r Kuron wınen.
Roşayn Remezon u qurbon pé la yen kaşkerdış. Weht roşayn omé verni şin nımaj roşan.
Bad nımaj roşan cemaat roşaynon ju binayn persena. Uca ra herkes şin key xwu. Ya
kiyed vınen mısafır qabul ken ya şin çiron u eqreba persen…
Aya adet ki millete ma Zaza, serda zaf sey muslumantiya. Maz ina adetan ra bahs çend
heb kerd.
Şıma hemé yemon Ellah wé (Nihat Kanat - İLKHA)